2024 NOBEL İKTİSAT ÖDÜLÜ SAHİBİ DARON ACEMOĞLU’NUN TEORİLERİ IŞIĞINDA TÜRKİYE’NİN EKONOMİK VE SİYASAL YAPILARININ KATEGORİK ANALİZİ
ÖZET
Bu makalede, 2024 Nobel İktisat Ödülü‘nü paylaşarak kazanan Daron Acemoğlu’nun “Ulusların Düşüşü” kitabında ileri sürdüğü teoriler ve Nobel Komitesi’nin ödül gerekçesi dikkate alınarak, Acemoğlu’nun temel ekonomik ve siyasi analizlerinin Türkiye bağlamında nasıl uygulanabileceği incelenecektir. Acemoğlu’nun eserlerinin temelinde yatan kurumsal farklılıklar, kapsayıcı ve dışlayıcı kurumlar ile bu kurumların uzun vadeli ekonomik sonuçları ışığında Türkiye’nin mevcut siyasi ve ekonomik dinamikleri değerlendirilecektir.
***
GİRİŞ
Daron Acemoğlu, Nobel İktisat Ödülü’nü kazanarak dünya çapında tanınan bir ekonomist olsa da, fikirleri özellikle Türkiye’de büyük ilgi uyandırmıştır. Acemoğlu’nun yazılarında yer alan kurumsal ve siyasi analizler, modern devletlerin başarısızlık nedenlerine odaklanırken, Türkiye’nin de içinde bulunduğu birçok ülkeye doğrudan uygulanabilir teoriler içermektedir. Bu makale, Acemoğlu’nun Türkiye’yi doğrudan incelemediği eserleri ışığında Türkiye’nin ekonomik ve siyasi yapılarını değerlendirecek ve Acemoğlu’nun temel teorik çerçevesini Türkiye’nin gerçekleri ile örtüştürmeye çalışacaktır.
***
Nobel İktisat Ödülü Gerekçesi
Nobel İktisat Komitesi, 2024 yılında Acemoğlu’na ödül verirken, onun özellikle kurumsal iktisat alanındaki katkılarını ön plana çıkardı. Komiteye göre, Acemoğlu’nun teorileri, ülkelerin ekonomik başarısını veya çöküşünü belirleyen kilit faktörlerin neler olduğunu açıklamada devrim niteliğindedir. Özellikle kapsayıcı ekonomik ve siyasi kurumlar ile dışlayıcı kurumlar arasındaki farkların altı çizilmiştir (Nobel Ödül Komitesi, 2024). Acemoğlu ve ortak yazarlarının belirttiği üzere, kapsayıcı kurumlar uzun vadede sürdürülebilir büyüme ve kalkınmayı teşvik ederken, dışlayıcı kurumlar ekonomik çöküşe ve yoksulluğa yol açar (Why Nations Fail, Acemoğlu & Robinson, 2012).
***
ACEMOĞLU’NUN KURUMSAL TEORİSİ
Kapsayıcı ve Dışlayıcı Kurumlar
Acemoğlu’nun en bilinen eserlerinden biri olan “Why Nations Fail” adlı kitabında, ülkelerin ekonomik ve siyasi kurumlarının kaderlerini nasıl belirlediği üzerinde durulmuştur. Acemoğlu ve Robinson’a göre, kapsayıcı kurumlar, geniş bir kesimin ekonomik ve siyasi süreçlere katılmasına olanak tanırken, dışlayıcı kurumlar bir elit grup tarafından kontrol edilir ve toplumun geri kalanını dışlar (Acemoğlu & Robinson, 2012). Bu analiz çerçevesinde, Türkiye’nin ekonomik ve siyasi performansına dair son yıllardaki gelişmelere bakalım.
***
Türkiye’nin Kurumsal Yapısı ve Siyasi Ekonomi
Türkiye’nin son 22 yılı, kurumsal yapısındaki değişimlerle dikkat çekmektedir. Özellikle 2002 yılından itibaren iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP), ekonomik büyüme ve demokratikleşme vaadiyle yola çıkmıştır. Ancak, zamanla merkeziyetçi bir yönetim anlayışına kayılması, Acemoğlu’nun dışlayıcı kurumsal yapı tanımıyla örtüşmektedir. 2016’daki darbe girişimi sonrası olağanüstü hal ilan edilmesi ve buna bağlı olarak uygulanan siyasi baskılar, hukukun üstünlüğünün zayıflamasına yol açmış ve uluslararası indekslerde Türkiye’nin demokrasi notunu düşürmüştür. 2023 yılı itibarıyla Türkiye, Freedom House’un “Dünya Özgürlük Raporu”nda “kısmen özgür” olarak sınıflandırılmıştır (Freedom House, 2023).
***
Ekonomik Kalkınma ve Siyasi İstikrar İlişkisi
Nobel ödül gerekçesinde de belirtildiği üzere, Acemoğlu’nun çalışmaları ülkelerin uzun vadeli ekonomik gelişiminde siyasal istikrarın ve kurumsal kalitenin ne kadar kritik olduğunu ortaya koymaktadır (Nobel Ödül Komitesi, 2024). Türkiye, genç nüfusu ve dinamik ekonomisi ile büyük bir potansiyele sahip olmasına rağmen, siyasi istikrarsızlık ve demokratik süreçlerin zayıflaması, ekonomik kalkınmayı zorlaştırmaktadır. 2021 yılında yaşanan döviz krizi, Türkiye’nin ekonomik istikrarını tehdit eden önemli bir olaydır. 2023 verilerine göre, Türkiye’nin yıllık enflasyonu %60 seviyelerine ulaşmış ve bu durum ekonomik belirsizlikleri derinleştirmiştir (TÜİK, 2023).
***
İnovasyon ve Eğitim
Acemoğlu, ekonomik kalkınmanın önemli bir ayağı olarak inovasyon ve eğitim sistemine dikkat çeker (Why Nations Fail, Acemoğlu & Robinson, 2012). Türkiye’nin inovasyon politikaları ve eğitimdeki eksiklikler, uzun vadeli büyüme açısından risk teşkil etmektedir. Türkiye’de son yıllarda yapılan Ar-Ge yatırımları artmakla birlikte, eğitimdeki kalite farklılıkları, özellikle kırsal alanlarda ve düşük sosyoekonomik gruplarda belirgin bir şekilde göze çarpmaktadır. 2022 PISA sonuçlarına göre, Türkiye’nin matematikteki ortalama puanı 425, fen bilimlerinde ise 430 olarak belirlenmiştir; bu değerler, OECD ortalamalarının altındadır (OECD, 2022).
***
Türkiye’nin Geleceği: Acemoğlu’nun Teorilerinden Çıkarımlar
Acemoğlu’nun kurumsal yapılar üzerine teorileri, Türkiye’nin geleceğine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Nobel Komitesi’nin gerekçesinde vurgulandığı gibi, ülkelerin uzun vadeli ekonomik ve siyasi istikrarı, kapsayıcı kurumların varlığına bağlıdır. Türkiye’nin daha demokratik, kapsayıcı ve şeffaf bir yönetim anlayışına yönelmesi, ekonomik kalkınmanın sürdürülebilirliği için kritik olacaktır. Türkiye’nin iş dünyası, STK’lar ve akademik çevrelerin daha kapsayıcı bir kurumsal yapı oluşturmak için iş birliği yapması, bu sürecin hızlanmasına katkı sağlayabilir. Ayrıca, yolsuzlukla mücadele ve eğitim reformları, Acemoğlu’nun teorileri çerçevesinde önemli adımlar olarak değerlendirilebilir.
SONUÇ
Daron Acemoğlu’nun Nobel ödülüne layık görülen teorileri, sadece akademik dünyada değil, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde de geniş yankı bulmaktadır. Bu makalede, Acemoğlu’nun “Why Nations Fail” kitabındaki temel kuramsal çerçeve doğrultusunda Türkiye’nin kurumsal ve ekonomik yapısı incelenmiştir. Türkiye’nin ekonomik ve siyasal geleceği, kapsayıcı kurumların güçlenmesine ve demokratik süreçlerin iyileştirilmesine bağlıdır. Acemoğlu’nun bu teorileri, Türkiye gibi ülkelerin kendi iç dinamiklerini ve küresel sistemdeki yerlerini yeniden değerlendirmeleri için güçlü bir temel sunmaktadır.
18.12.2024
Av. Fahrettin ÖNDER
Hukukçu / Yazar
KAYNAKLAR
Acemoğlu, D., & Robinson, J. A. (2012). Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty. Crown Business.
Freedom House. (2023). Freedom in the World 2023: The Global Expansion of Authoritarian Rule.
OECD. (2022). PISA 2022 Results (Volume I): What Students Know and Can Do.
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu). (2023). Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) Verileri.
Nobel Ödül Komitesi. (2024). 2024 Nobel İktisat Ödülü Gerekçesi. NobelPrize.org
