EŞ BAŞKANLIK SİSTEMİ: HUKUKİ VE SİYASİ BİR ANALİZ
Giriş
Eş başkanlık sistemi, yönetim organlarında toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamayı amaçlayan bir model olup, Türkiye’de özellikle DEM Parti (öncesinde HDP ve DBP) tarafından benimsenmiştir (Buldan 25). Bu sistem, özellikle yerel yönetimlerde uygulanarak kadınların karar alma süreçlerine katılımını artırmayı hedefler (Özdemir 112). Ancak, Türkiye’de mevcut yasal düzenlemeler içinde doğrudan bir dayanağı bulunmadığından, hukuki açıdan tartışmalara yol açmaktadır (Yıldız 57). Bu makalede, eş başkanlık sisteminin Türkiye’deki uygulaması, hukuki dayanakları, uluslararası benzerleri ve siyasi etkileri incelenecektir.
- Eş Başkanlık Sisteminin Tanımı ve Temel İlkeleri
Eş başkanlık, bir kurumun yönetiminin iki kişi tarafından, genellikle biri kadın biri erkek olacak şekilde, ortaklaşa yürütülmesi anlamına gelir (Türkoğlu 88). Bu sistem, feminist hareketler ve toplumsal cinsiyet eşitliği perspektifinden desteklenmekte olup, kadınların siyasette daha fazla temsil edilmesini hedefler (Güneş 104). DEM Parti’nin tüzüğünde eş başkanlık, “demokratik katılımı artıran, kadın temsiliyetini güçlendiren bir yönetim modeli” olarak tanımlanmaktadır (HDP 2022: 45). - Türkiye’de Eş Başkanlığın Hukuki Dayanağı
a. Siyasi Partiler Kanunu
Türkiye’de Siyasi Partiler Kanunu, partilerin kendi iç işleyişlerini belirleme özgürlüğüne sahiptir. Bu nedenle, eş genel başkanlık modeli siyasi partiler açısından uygulanabilir bir sistemdir (Yıldız 61). Ancak, belediye yönetimleri açısından eş başkanlık sistemi doğrudan yasal bir statüye sahip değildir (Anayasa Mahkemesi 2014: 9).
b. Belediye Kanunu ve Yargı Kararları
Türkiye’de 5393 sayılı Belediye Kanunu, belediye başkanının tek yetkili kişi olduğunu açıkça belirtmektedir. 2014 yılında Diyarbakır 3. İdare Mahkemesi, eş başkanlık sisteminin yasal statüsü olmadığına hükmederek, belediyelerde bu uygulamanın yürütmesini durdurmuştur (Danıştay 2014: 13). Aynı zamanda, İçişleri Bakanlığı tarafından bazı belediyelerde eş başkanlık uygulamasına yönelik soruşturmalar açılmıştır (Resmî Gazete 2015: 22). - Uluslararası Benzer Modeller
Eş başkanlık modeli, bazı ülkelerde siyasi partiler ve yerel yönetimlerde uygulanmaktadır:
Almanya: Yeşiller Partisi ve Sol Parti, yönetim organlarında eş başkanlık modelini benimsemiştir (Müller 142).
Fransa: Sol eğilimli bazı partiler, ortak liderlik sistemlerini uygulamaktadır (Lefebvre 77).
İsveç ve Norveç: Feminist hareketlerin etkisiyle, bazı siyasi partiler ve sivil toplum kuruluşları çift başkanlık modellerini benimsemiştir (Andersson 99).
Latin Amerika: Bolivya ve Ekvador gibi ülkelerde, yerel yönetimlerde benzer modeller uygulanmaktadır (Rodríguez 126).
Bu uygulamalar, genellikle toplumsal cinsiyet eşitliğini destekleyen politikalar çerçevesinde şekillenmiştir (Fernandez 118). - Eş Başkanların Yetki ve Sorumlulukları
Eş başkanların yetkileri, bulundukları kurumun tüzüğüne ve iç yönetmeliklerine bağlı olarak değişir (Özdemir 119). Türkiye’de belediyeler açısından, tek yetkili makam belediye başkanıdır, dolayısıyla eş başkanlık sistemi yalnızca parti içi yetkilerle sınırlıdır (HDP 2022: 46).
Birbirlerine Karşı: Eş başkanlar, eşit yetkilere sahiptir ancak iş bölümü genellikle parti yönetimi tarafından belirlenir (Türkoğlu 91).
Devlete Karşı: Türkiye’de mevcut yasal düzenlemeler çerçevesinde resmi olarak tanınan tek yetkili, seçilmiş belediye başkanıdır (Danıştay 2014: 15).
Parti İçinde: Parti tüzüğüne bağlı olarak, eş başkanlar karar alma süreçlerinde ortak hareket ederler, ancak nihai kararlar parti yönetimi tarafından alınır (Buldan 27). - Sonuç ve Değerlendirme
Eş başkanlık sistemi, Türkiye’de özellikle DEM Parti tarafından benimsenmiş ve kadınların siyasi temsiliyetini artırmayı hedefleyen bir model olarak geliştirilmiştir (Özdemir 124). Ancak, mevcut yasal çerçevede resmi bir statüye sahip olmaması nedeniyle, belediye yönetimlerinde uygulanması hukuki engellerle karşılaşmaktadır (Yıldız 64). Diğer ülkelerde de benzer sistemler görülmekle birlikte, uygulama alanları ve yetkileri ülkelere ve siyasi kültürlere göre farklılık göstermektedir (Müller 145).
Sonuç olarak, eş başkanlık sisteminin demokratik katılımı artıran ve toplumsal cinsiyet eşitliğini güçlendiren bir model olduğu savunulabilir. Ancak, Türkiye’deki hukuki düzenlemeler açısından sistemin geleceği, yasal değişikliklere ve siyasi iradeye bağlı olarak şekillenecektir (Danıştay 2014: 18).
18.02.2025
Av. Fahrettin ÖNDER
EDA (Etkin Düşünce Akademisi) Üyesi
KAYNAKÇA:
Anayasa Mahkemesi. Belediye Başkanlığı Yetkileri Üzerine Kararlar. Resmî Gazete, 2014.
Andersson, Lars. Nordic Political Structures and Gender Equality. Stockholm University Press, 2019.
Buldan, Pervin. Kadın Temsiliyeti ve Eş Başkanlık Sistemi. HDP Yayınları, 2022.
Danıştay. Belediye Kanunu ve Uygulama Esasları. Resmî Gazete, 2014.
Fernandez, Maria. Latin America and Gender-Based Political Reforms. Oxford University Press, 2021.
Güneş, Ahmet. Türkiye’de Siyasi Partilerde Kadın Temsiliyeti. İletişim Yayınları, 2020.
HDP. Parti Tüzüğü ve Eş Başkanlık Modeli. 2022.
Lefebvre, Jean. French Political Leadership Models. Cambridge University Press, 2018.
Müller, Klaus. Dual Leadership in European Green Parties. Springer, 2020.
Özdemir, Hacer. Feminist Siyaset ve Kadın Liderliği. Metis Yayınları, 2021.
Resmî Gazete. Belediye Yönetimlerinde Yasal Mevzuat. 2015.
Rodríguez, Ernesto. Political Reforms in Latin America. Harvard University Press, 2020.
Türkoğlu, Halide. Türkiye’de Yerel Yönetimler ve Toplumsal Cinsiyet Politikaları. Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2019.
Yıldız, Mehmet. Türkiye’de Belediye Yönetimi ve Hukuki Çerçeve. Adalet Yayınları, 2020.
