TÜRKİYE’DE MUHTARLIK KURUMUNUN FONKSİYONELLİĞİ
Tarihsel Süreç ve Modern Yönetim Anlayışında Yeri
GİRİŞ
Türkiye’de muhtarlık kurumu, Osmanlı döneminden beri süregelen bir yerel yönetim birimidir ve yerel demokrasinin en küçük yapı taşı olarak kabul edilir. Ancak, muhtarlık kurumunun fonksiyonelliği, modern yerel yönetim sistemlerinde sorgulanabilecek bir konu haline gelmiştir. Bu sorgulamanın temelleri, kurumun günümüzdeki işlevi, etkisi ve kaynakların etkin kullanımı açısından yapılabilir.
1. TARİHSEL BAĞLAM VE MEVCUT DURUM
Muhtarlık, Osmanlı İmparatorluğu’nda 1829 yılında II. Mahmud döneminde kurulan bir yerel yönetim birimi olup, Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürmüştür. Geçmişte 2 kez kurum kapatılarak görevlerini zabıta ve belediye gibi bazı kuruluşların yapması öngörülüp uygulanmış, ancak iyi sonuçlar vermemiş, mahalle muhtarlığının boşluğunun doldurulmasının mümkün olmadığını göstermiştir.
Günümüzde muhtarlar, mahalle ve köylerde devletin temsilcisi olarak çeşitli idari görevler yürütmektedir. Bu görevler arasında:
Resmi Evrak:
İkametgâh belgesi, yaşam belgesi, adres kayıt dilekçesi onayı, evlilik cüzdanı yenileme gibi belgelerin düzenlenmesi.
Seçim İşlemleri:
Seçmen askı listelerinin kontrolü, engelli seçmen formlarının düzenlenmesi, seyyar sandık başvuruları, seçmen bilgi kağıtlarının dağıtılması.
Tebligat:
PTT aracılığıyla gelen çeşitli tebligatların iletilmesi; kentsel dönüşüm, kentsel dönüşüm pay satışı, maliye, İl ve ilçe belediye evrakları, kısıtlı kararları, silah ruhsatı gibi konularda resmi bildirimlerin yapılması, ilanı ve kayıt altına alınması.
Sosyal Yardımlaşma:
Mahalledeki yardımlaşma ve dayanışma faaliyetlerinin koordine edilmesi, kurumlarla ortak çalışmalar yürütülmesi ve afete hazırlık eğitimleri.
***
Muhtarların Rolü ve Özellikleri
İller idaresi genel müdürlüğünde “Muhtarlar Daire Başkanlığı”, büyükşehir belediyelerinde “Muhtarlık İşleri Dairesi Başkanlığı” ve diğer belediyelerde “Muhtarlık İşleri Müdürlüğü” kurulmuştur. Muhtarlar, mahallesini ilgilendiren her türlü sorun, dilek ve öneriyi iletmekte ve bu konuları takip etmektedir.
Muhtarlar, ulaşılabilir birer lider olarak topluluklarının sorunlarını dinleyip çözüm arayışında bulunurlar. Ayrıca, gönüllü öğretmenler ile çocuklara eğitim desteği de sağlamaktadırlar. Duyarlı muhtarlar, sahte adres beyanlarının tespitinde aktif rol oynar ve şüpheli adres bildirimlerini takip edebilirler.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yapılan anketlerin gerçekleştirilmesinde de kritik bir rol oynamaktadır. TÜİK, muhtarların aracılığıyla vatandaşlarla güven ilişkisi kurarak, anketlerin yapılmasını sağlamaktadır.
Valilik ve kaymakamlıklar tarafından düzenlenen eğitimlere katılarak bilgi ve yetkinliklerini artırmaya çalışmaktadırlar. İl ve ilçe belediye toplantılarına katılarak mahalle ile ilgili bilgi alışverişinde bulunurlar.
Ancak, Türkiye’deki yerel yönetim sistemi gelişip belediyeler ve valiliklerin yetkileri genişledikçe, muhtarlık kurumunun fonksiyonelliği zaman zaman tartışılmıştır. Özellikle elektronik sistemlerin gelişmesiyle birlikte muhtarların yürüttüğü belgelerin çoğu e-Devlet sistemi üzerinden sağlanabilir hale gelmiştir. Bu da muhtarlık kurumunun etkinliğini sorgulayan bazı eleştirileri beraberinde getirmiştir.
Oysaki, e-Devlet uygulamalarından haberdar olmayan veya bunları doğru kullanamayan bireylerin sayısının oldukça yüksek olduğu gerçeği göz önünde bulundurulmalıdır. Özellikle yaş ortalaması yüksek olan ve teknolojiyle arası zayıf olan bireylerin, işlem yapmak için gerekli olan bilgisayar, akıllı telefon, yazıcı ve internet bağlantısına erişimi sınırlıdır. Bu nedenle, muhtarlar, bu uygulamaları kullanamayan veya bilmeyen vatandaşlara birebir eğitim vermekte ve topluluklarının ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmaktadır.
2. FONKSİYONEL DEĞERLENDİRME
a. İdari İşlevlerin Azalması:
Eskiden, nüfus işlemleri, evrak onaylama gibi idari görevlerin büyük kısmı muhtarlar aracılığıyla yapılmaktaydı. Ancak e-Devlet gibi dijital platformların yaygınlaşmasıyla birlikte, birçok vatandaş bu tür işlemleri internet üzerinden halledebilmektedir. Bu, muhtarlık kurumunun idari işlevini büyük ölçüde sınırlamaktadır.
b. Sosyal ve Temsil Görevleri:
Muhtarlar hâlâ mahalle veya köy sakinleri ile devlet kurumları arasında bir köprü görevi görmekte, yerel halkın taleplerini ve sorunlarını iletmektedirler. Bu yönüyle sosyal bir fonksiyonları bulunmaktadır. Ancak bu temsil görevlerinin belediyeler, sivil toplum kuruluşları veya çeşitli sosyal medya platformları aracılığıyla da sağlanabileceği öne sürülmektedir. Daha önce 2 kez denenmiş başarısız olunmuştur.
c. Yerel Demokrasi ve Katılım:
Muhtarlık seçimi, yerel demokrasinin bir parçası olarak görülmekte ve vatandaşların yerel yönetimlere doğrudan katılımını sağlamaktadır. Muhtarlık seçimleri, yereldeki halkın kendi temsilcisini doğrudan seçme fırsatı sunmaktadır. Bu nedenle, bazı görüşler muhtarlık kurumunun yerel demokrasinin güçlenmesine katkı sağladığını savunmaktadır.
3. YASAL DAYANAKLAR
Muhtarların görev ve yetkileri, 4541 sayılı Köy ve Mahalle Muhtarları Kanunu ile düzenlenmiştir. Kanuna göre muhtarlar, köy ve mahallede devletin bir uzantısı olarak hizmet verir ve resmi işlerin yürütülmesine yardımcı olurlar. Ancak, Türkiye’nin yerel yönetim yapısında büyükşehir belediyelerinin ve ilçe belediyelerinin görev alanları genişledikçe, muhtarlıkların görev ve yetki sahası daralmıştır.
2014 yılında yapılan 6360 sayılı Büyükşehir Belediye Yasası ile köyler mahalleye dönüştürülmüş ve bu mahallelerin büyükşehir belediyeleri ile entegre edilmesi sağlanmıştır. Bu değişiklik, muhtarlık kurumunun yerel yönetimdeki önemini daha da azaltmıştır.
4. AKADEMİK YAKLAŞIMLAR VE ELEŞTİRİLER
a. Modern Yönetim Anlayışı:
Muhtarlık sisteminin günümüz modern yerel yönetim anlayışına uymadığı, daha profesyonel ve etkili bir yerel yönetim sistemine ihtiyaç duyulduğu görüşü akademik çevrelerde sıklıkla dile getirilmektedir. Bu görüşler, muhtarların profesyonel bir yerel yönetici olmamaları, mali ve idari kaynaklarının sınırlı olması nedeniyle modern yerel yönetim anlayışına ayak uyduramadıklarını savunmaktadır (Kaynak: Çelik, A. “Yerel Yönetimler ve Muhtarlık Kurumu”, 2018).
b. Etkililik ve Verimlilik Sorunu:
Özellikle büyükşehirlerde, mahallelerin nüfuslarının artmasıyla birlikte muhtarların sorunlara çözüm üretme kapasiteleri sınırlı kalmaktadır. Belediyelerin fonksiyonlarının artması, muhtarlıkların önemini gölgede bırakmakta ve kaynakların israfı olarak değerlendirilmesine yol açmaktadır. (Kaynak: Uysal, M. “Yerel Yönetimlerde Muhtarlık Kurumunun Fonksiyonları”, 2020).
5. ALTERNATİF YAKLAŞIMLAR
Muhtarlıkların görevlerini belediyeler ya da özel idari birimler tarafından devralınarak daha profesyonel bir yapıya dönüştürülmesi gerektiği ileri sürülebilir. Yerel yönetimlerin halkla ilişkiler birimlerinin güçlendirilmesi, halkın sorunlarını iletebileceği dijital platformların geliştirilmesi muhtarlığın işlevini üstlenebilir.
6. MUHTARLIK KURUMUNUN OLUMLU VE OLUMSUZ YÖNLERİ
Bu kapsamda, muhtarlık kurumunun yasal ve sosyal görevlerini göz önünde bulundurarak olumlu ve olumsuz yanlarını da belirtmekte fayda var.
Olumlu Yönler:
a. Yerel Temsil Görevi: Muhtarlar, mahalle ve köylerde halkın doğrudan seçtiği temsilcilerdir. Bu, vatandaşın yerel demokrasinin bir parçası olarak yönetim süreçlerine katılımını sağlar ve yerelde topluluk bilincini güçlendirir.
b. Yerel İhtiyaçların Tespiti:
Muhtarlar, mahallede yaşayan halkın sorunlarını doğrudan bilen kişiler olarak ihtiyaçların yerel düzeyde tespit edilmesi ve devlet kurumlarına iletilmesi konusunda önemli bir rol oynar. Mahallelerdeki güvenlik, altyapı ve sosyal ihtiyaçlar hakkında devlete ilk elden bilgi sağlayabilirler.
c. Resmi Evrak Düzenleme:
Muhtarlar, vatandaşların ikametgah belgesi, yaşam belgesi, adres kayıt dilekçesi onayı, evlilik cüzdanı yenileme gibi belgelerini düzenlemekle yetkilidir. Bu hizmetlerin yerinde verilmesi, özellikle dijital altyapıya erişimi sınırlı olan kesimler için pratik bir çözüm sunar.
d. Sosyal Dayanışma ve Yardımlaşma:
Muhtarlar, devlet yardımlarının doğru kişilere ulaştırılmasında aracı olurlar. Yardıma muhtaç kişilerin tespiti ve ilgili sosyal yardım projelerinin uygulanması konularında etkin bir rol üstlenirler.
e. Toplumla Devlet Arasında Köprü Olma:
Muhtarlar, vatandaşların devletle olan ilişkilerinde bir aracı olarak hizmet eder. Özellikle köylerde ve küçük mahallelerde, devletin sahadaki en yakın temsilcisi olarak vatandaşın sorunlarını dinleyip, çözüm bulma sürecine katılırlar.
Olumsuz Yönler:
a. Modern Yönetim Sistemine Uyum Sorunu: Muhtarlık, günümüz yerel yönetim anlayışında bazı idari işlevlerin belediyeler veya dijital platformlar aracılığıyla daha etkili ve hızlı bir şekilde yürütülebilmesi nedeniyle yer yer gereksiz görülmektedir. E-devlet gibi dijital hizmetler, muhtarlığın birçok fonksiyonunu devralmıştır.
b. Sınırlı Kaynak ve Yetki:
Muhtarların yetki ve sorumlulukları genellikle sınırlıdır. Belediye ve valiliklerin geniş yetkileri karşısında muhtarların etkin bir yerel yönetim gücü olmaktan ziyade, sembolik bir konumda kalmaları eleştiri konusu olabilir. Örneğin, bütçe kullanma yetkilerinin olmaması, yerel sorunları çözmede muhtarların hareket alanını daraltmaktadır.
c. Etkinlik ve Denetim Eksikliği:
Muhtarların etkinlikleri, bulundukları bölgeye ve bireysel yetkinliklerine bağlı olarak büyük farklılık gösterebilir. Bazı bölgelerde muhtarlar, sosyal sorumluluklarını yeterince yerine getiremezken, bazı bölgelerde ise oldukça aktif olabilirler. Bu durum, hizmet kalitesinde standart bir düzeyin oluşmamasına yol açmaktadır.
d. Belediyelerle Çakışan Görevler:
Özellikle büyükşehirlerde, muhtarların belediyelerle çakışan görevleri olabilmektedir. Bu durum, görev karmaşasına ve zaman zaman kaynak israfına yol açabilir. Belediyelerin sahip olduğu geniş imkanlar karşısında muhtarlıkların işlevsiz kaldığı düşüncesi, muhtarların varlık nedenini sorgulayan eleştirileri artırmıştır.
e. Seçimlerin Etkinliği:
Muhtarlık seçimleri, diğer yerel yönetim seçimlerine göre daha az önemsenen ve düşük katılımlı seçimler olabilmektedir. Bu durum, muhtarın yerel yönetimdeki temsiliyet gücünü zayıflatmakta ve demokrasiye katkısını sınırlamaktadır.
SONUÇ
Muhtarlık kurumu, Türkiye’de yerel yönetim sisteminin tarihsel bir parçası olarak sosyal dayanışma ve temsil görevlerinde önemli bir rol oynamaktadır. Ancak, dijitalleşmenin ve modern yerel yönetim sistemlerinin gelişimiyle birlikte muhtarlığın fonksiyonelliği tartışmaya açılmıştır. Bazı bölgelerde muhtarlar, yerel sorunların çözümünde etkili olmaya devam etse de, özellikle büyükşehirlerde ve dijitalleşmenin arttığı alanlarda işlevselliği giderek azalmaktadır.
Bu bağlamda, muhtarlık kurumunun gelecekteki rolü, yerel yönetimlerdeki reformlar ve teknolojik gelişmelere bağlı olarak değişebilir. Dolayısıyla, muhtarlık kurumunun modernizasyonu ve işlevlerinin yeniden değerlendirilmesi büyük önem taşımaktadır. .
Öneriler:
Muhtarlık seçimlerinin daha etkin hale gelmesi için, adaylık usulü ve birleşik oy pusulası ile oy kullanılması sağlanmalıdır. Bu da yerel yönetimdeki temsiliyet gücünü ve demokrasiye katkısını güçlendirecektir.
Muhtar olabilme şartlarının yeniden gözden geçirilmesi, özellikle mahalle nüfusuna ve yerel dinamiklere uygun bir maaş düzenlemesi gerekmektedir.
Muhtarların görev sürelerinin sınırlanması (en fazla 2 dönem) ve eski muhtarlarla soy bağı olmayan kişilerin aday olabilmesi şartı getirilmesi, yerel demokrasinin güçlendirilmesine katkıda bulunabilir.
Av. Fahrettin ÖNDER
TBF Yürütme Kurulu Üyesi
Kaynakça:
1. Çelik, A. (2018). “Yerel Yönetimler ve Muhtarlık Kurumu.” Yerel Yönetim Araştırmaları Dergisi, 4(2), 45-60.
2. Uysal, M. (2020). “Yerel Yönetimlerde Muhtarlık Kurumunun Fonksiyonları.” Kamu Yönetimi ve Politikaları Araştırmaları Dergisi, 3(1), 20-35.
3. 4541 sayılı Köy ve Mahalle Muhtarları Kanunu, Resmî Gazete. (1944).
4. 6360 sayılı Büyükşehir Belediye Yasası, Resmî Gazete. (2014).
