VEFATININ 111. YIL DÖNÜMÜNDE İSMAİL GASPIRALI
İsmail Gaspıralı, Kimdir?
İsmail Gaspıralı (tam adıyla İsmail Bey Gaspıralı, 1851-1914), Kırım Tatarı bir aydın, eğitimci, gazeteci, yayıncı ve Pan-Türkist siyasetçidir. Rus İmparatorluğu’nda yaşayan Türk dünyasının önemli figürlerinden biri olarak kabul edilir. Özellikle eğitim reformları, gazetecilik çalışmaları ve Türk birliği fikirleriyle tanınır. Jadidizm hareketinin öncüsü olarak Orta Asya’da büyük etki yaratmış, Müslüman toplulukların modernleşmesine öncülük etmiştir.
İsmail Gaspıralı, 20 Şubat 1851’de (Eski takvime göre 8 Mart) Kırım’ın Yalta ilçesine bağlı Ulu-Sala (bugünkü Synapne) köyünde doğdu. Kırım Tatarı bir aileden gelen Gaspıralı’nın soyadı, Kırım’daki Gaspra kasabasından gelir. Çocukluğunu geleneksel bir köy ortamında geçirdi, ancak zeki ve meraklı yapısıyla erken yaşta şehre yöneldi. Moskova’daki bir askeri okulda eğitim aldı. 1871’de Viyana ve Paris’e seyahat etti; burada liberal Osmanlı mültecilerle tanıştı ve Batı fikirlerinden etkilendi. 1874’te Kırım’a döndü ve 1878’de Bahçesaray’ın belediye başkanı seçildi. Bu dönemde Rusça bir gazete olan Tavrida için muhabirlik yaparak, Rus İmparatorluğu’ndaki Türk-Müslüman toplulukların kültürel sorunlarını yazdı.
Gaspıralı’nın kariyeri, aydınlanma ve reform odaklıdır. 1883’te Rusça ve Türkçe iki dilli bir gazete olan Tercüman (“Yorumcu” veya “Tercüman”)’ı kurdu. Bu gazete, 1918’e kadar yayınlandı ve Rus İmparatorluğu’ndaki Müslümanlar arasında Batı fikirlerini yaymak, pan-Türkist ve pan-İslamist birliği teşvik etmek için bir platform haline geldi. Tercüman, Kafkasya, Mısır, İran ve Rusya’daki Türk topluluklarında abone kazandı. Gaspıralı, gazete için Orta Doğu ve Rusya’daki Türk topluluklarını dolaştı.
Eğitim alanında devrimciydi. Geleneksel Müslüman eğitim sistemini (dini ağırlıklı ve verimsiz) eleştirdi. “Usûl-i Cedîd” (Yeni Yöntem) adını verdiği reformla, çocukların anadillerinde fonetik okuma öğretmeyi, matematik, tarih ve coğrafya gibi modern konuları müfredata eklemeyi savundu. Bir “pan-Türkik” dil geliştirdi: Arapça ve Farsça kelimeleri sadeleştirerek, Boğaz’dan Kaşgar’a kadar Türk topluluklarının anlayabileceği bir ortak edebî dil oluşturdu. Kızı Şefiqa tarafından düzenlenen Âlem-i Nisvân (Kadınlar Dünyası) ve Âlem-i Subyân (Çocuklar Dünyası) gibi yayınlarla kadın ve çocuk eğitimine odaklandı.
Siyasi olarak, 1906’da St. Petersburg’da Müslüman Birliği’ni (İttifak-ı Müslimin) kurdu ve ilk Tüm Rusya Müslüman Kongreleri’nin baş organizatörüydü. Pan-Türkizm’i savundu; Türk halklarının birliğini ve Avrupaî modernleşmeyi vurguladı. 1881’de yazdığı Russkie musul’mane (Rus Müslümanları) kitabında, cehaletin Türk topluluklarının gerilemesinin ana nedeni olduğunu belirterek, Avrupa fikirlerine erişim için eğitimi şart koştu.
Gaspıralı’nın sözleri, eğitim, birlik, milliyetçilik ve aydınlanma temalarını yansıtır. En ünlüsü
“Dilde, fikirde, işte birlik”tir; bu ifade, Türk dünyasının birleşme hedefini simgeler.
Dilde, fikirde, işte birlik. (Türk birliğinin manifestosu olarak bilinir.)
“Millet fikri uyanmadıkça ilerleyemez ve zihniyeti değişmedikçe medenileşmek ve yükselmek yoluna giremez.”
“Milletin haline aşina olmadıkça, millete hizmet mümkün olamaz.”
“Dil ve tabiat, fikir ve hesap en önce anadan öğrenilir. İlk öğretmen anadır. En tesirli ders anadan alınan derstir.”
“Kadınların meyvesi, yemişi insandır. (Kadın hakları ve eğitimine vurgu.)
“Muhabbetsiz ömür geçirmek, ömür değildir.”
“Vicdan, gözden naziktir ve insaf, akıldan ötkündür.”
“İnsanoğlu hakikati ve saadeti hiç bulamaz, velâkin bu hakikat ve saadet yolunda yürümeye yardımcı bir şey vardır. Bu karanlıkta fenere benzer, buna maarif, bilgi denir. Maarif insanın fikrini çok eder, aklını keskin eder, zekâsını çoğaltır.”
“Türklüğün düşmanı çoktur ama Türklüğü savunanın düşmanı daha çoktur.”
“Milletine hizmet etmek istiyorsan bildiğin işten başla.”
“Sönmüş kalpleri ne ile yandırmalı? Basireti kesmiş perdeleri ne ile kötermeli? Gaflet sahrasında serilip kalmış koca bir milleti ne ile ayağa turguzmalı? (Aydınlanma çağrısı.)”
“Aziz kardeşler! Satmak kolay, almak zordur. Gitmek kolay, dönmek zordur. Yıkılmak kolay, kalkmak zordur.”
《Bu sözler, Gaspıralı’nın eserlerinden (Tercüman, Russkie musul’mane vb.) derlenmiştir ve Türk aydınlanması için ilham kaynağıdır.》
Gaspıralı, 24 Eylül 1914’te Bahçesaray’da 63 yaşında öldü. Fikirleri, Orta Asya’daki Jadidist hareketi tetikledi ve Sovyet dönemi sonrası Türk cumhuriyetlerinde eğitim reformlarının temelini attı. Kiev’de bir cadde onun adını taşır. Bugün, Türk dünyasının “büyük öğretmeni” olarak anılır; eserleri, millî uyanışın simgesidir.
Rahmet ve minnetle anıyoruz.
24 EYLÜL 2025
M. HÜSEYİN OĞUZ
